Ένα σουηδικό διήγημα στον παγκόσμιο κινηματογράφο

Το διήγημα Tösen från Stormyrtorpet της Selma Lagerlöf δημοσιεύτηκε το 1908 στη συλλογή διηγημάτων «En saga om en saga och andra sagor» και πέρασε σχετικά απαρατήρητο. Έχει όμως εμπνεύσει αρκετούς σκηνοθέτες και έχει γυριστεί ταινία τουλάχιστον 7 φορές μέχρι τώρα..

Η ιστορία ξεκινάει όταν η Χέλγκα από την Καλύβα του Μεγάλου Βάλτου κατεβαίνει στην πόλη για να διεκδικήσει διατροφή από τον πατέρα του νόθου παιδιού της, και συναντά στο δρόμο το Γκούντμουντ, ο οποίος πηγαίνει να συναντήσει την πλούσια αρραβωνιαστικιά του. Η σχέση τους θα περάσει από πολλά στάδια και θα αναδείξει την υποκρισία της κοινωνίας αλλά και τη διαφορά των χαρακτήρων τους: η Χέλγκα είναι υπερβολικά συνεσταλμένη αλλά στο βάθος γενναία, ενώ ο Γκούντμουντ επιθυμώντας να αποκτήσει κύρος και πλούτη γίνεται δειλός και μικροπρεπής.

Σκηνή από την ταινία Tösen från Stormyrtorpet (1917) 

Tösen från Stormyrtorpet (1917) του Victor Sjöström
Ο Victor Sjöström είναι ο πρώτος που αποφασίζει να διασκευάσει το διήγημα, παρακεινούμενος όπως λένε από το γράμμα μιας θαυμάστριας, η οποία μάλιστα του πρότεινε και την πρωταγωνίστρια Greta Almroth. Είναι η πρώτη ταινία του Sjöstrom που βασίζεται σε βιβλίο της Λάγκερλεφ. Συνολικά γύρισε έξι, από τις οποίες η πιο γνωστή είναι φυσικά το Körkarlen, που θεωρείται από τα αριστουργήματα του κινηματογράφου.

 Η ταινία επαινέθηκε πολύ για τη «σουηδικότητα» της. Γυρίστηκε στην επαρχία Ντάλαρνα που θεωρείται η καρδιά της αυθεντικής Σουηδίας. Υπάρχουν μερικά φολκλορικά στοιχεία, όπως κεντήματα και παραδοσιακές φορεσιές, οι εικόνες με τους χωριάτες καλεσμένους στο γλέντι, αλλά και πολύ ωραίες σκηνές όπου οι βάρκες και οι άμαξες στολισμένες με κλαδιά σημύδας φέρνουν τους καλεσμένους στο γάμο. Τα κειμενάκια που εμφανίζονται ανάμεσα στις σκηνές δεν παίζουν συμπληρωματικό ρόλο, αλλά φαίνεται να είναι ο κορμός της ταινίας, και οι σκηνές μερικές φορές είναι απλά σύντομες απεικονίσεις των κειμένων. Πρωταγωνιστής δίπλα στη Γκρέτα Άλμροτ είναι ο ωραίος Λαρς Χάνσον του Gösta Berling.
Γενικά είναι μια ενδιαφέρουσα ταινία, και είναι κρίμα που δεν κυκλοφορεί σε καλύτερη ποιότητα:

Aysel Bataklı Damın Kızı (1934) του Muhsin Ertuğrul
Η ιστορία της Χέλγκας μεταφέρεται από τους βάλτους της Σουηδίας στην τουρκική επαρχία, σε ένα μικρό ηλιόλουστο χωριό κοντά στην Προύσσα. Αν και δε ξέρω σχεδόν καθόλου τούρκικα, δεν κατάφερα να ξεκολλήσω τα μάτια μου από την οθόνη. Η σκηνοθεσία είναι απλά καταπληκτική. Πολύ όμορφες, αυθεντικές μάλλον εικόνες από τη ζωή στο χωριό, ασυνήθιστες γωνίες λήψης, και πολλές πανέμορφες σκηνές, όπως όταν ο πρωταγωνιστής Αλί ψάχνει μάταια το μαχαίρι του μέσα στις λάσπες. Ή η φωλιά των πουλιών, το πρωί μετά το φόνο. Η μουσική, κυρίως παραδοσιακή τούρκικη είναι επίσης πολύ όμορφη. Οι ηθοποιοί παίζουν αρκετά ρεαλιστικά, με εξαίρεση την πρωταγωνίστρια με το στρογγυλεμένο φρύδι και τις ξανθές μπουκλίτσες να ξεφεύγουν απ' τη μαντήλα της. Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι η Αισέλ δεν μοιάζει καθόλου στην ντροπαλή Χέλγκα, αντίθετα είναι δυναμική και τσαχπίνα. Επίσης οι άνθρωποι είναι πολύ πιο ζωντανοί και αυθόρμητοι, καμία σχέση με τους συγκρατημένους ήρωες του βιβλίου.
Κατά τα άλλα ο σεναριογράφος, ο Ναζίμ Χικμέτ, έμεινε αρκετά πιστός στο πρωτότυπο, και έχει διατηρήσει ακόμα και μικρές λεπτομέρειες από το διήγημα της Λάγκερλεφ. (αλλιώς κιόλας δε θα μπορούσα να καταλάβω τι γίνεται χωρίς υπότιτλους). Ο σκηνοθέτης Μουχσίν Ερτουγρούλ είναι από τους πρωτεργάτες του τούρκικου κινηματογράφου.

Το 1969 ο Zafer Davutoğlu γύρισε μια ταινία με παρόμοιο τίτλο (Bataklı Damın Kızı Aysel): https://www.youtube.com/watch?v=bsu8rGQfwGY , πρέπει όμως να βασίζεται πολύ πολύ χαλαρά στην πρωτότυπη ιστορία, αν δεν είναι τελείως άσχετη, και είναι μια ταινία γεμάτη πιστολίδι και χορό της κοιλιάς!


Η ταινία στο γιουτιουμπ:

Das Mädchen vom Moorhof (1935) του Detlef Sierck (Douglas Sirk). Η ταινία γυρίστηκε λίγο πριν ο Σιρκ μετακομίσει στην Αμερική ξεφεύγοντας από τη ναζιστική Γερμανία.  Εδώ όπως και στις υπόλοιπες ταινίες τονίζεται το φολκλορικό στοιχείο και παρουσιάζεται με λεπτομέρεια η ζωή και οι παραδόσεις των χωρικών. Είναι κι αυτή μια πιστή μεταφορά, μόνο που ο πρωταγωνιστής (εδώ λέγεται Ντίτμαρ) έχει βελτιωθεί σαν χαρακτήρας και είναι λιγότερο μικρόψυχος απέναντι στη Χέλγκα. Κατά τη γνώμη μου είναι κάπως άνευρη αδύναμη ταινία σε σχέση με τις προηγούμενες.

Το 1952 η Δανή σκηνοθέτρια Alice O'Fredericks γυρίζει το Husmandstøsen. Η ταινία αυτή είναι μεγαλύτερης διάρκειας από τις προηγούμενες και έχει περισσότερους χαρακτήρες πχ εμφανίζεται ένας αδερφός της πλούσιας αρραβωνιαστικιάς που είναι ερωτευμένος με τη Χέλγκα. Το πρώτο μισάωρο περιγράφει την άτυχη σχέση της Χέλγκας με το πρώην αφεντικό της, από την οποία και προέκυψε το νόθο παιδί. Η πλοκή αλλάζει με τρόπο που η ιστορία χάνει την πρωτοτυπία της και γίνεται ένα τυπικό ρομαντικό δράμα αντιζηλίας και προδοσίας.
Εδώ όλη η ταινία στο γιουτιούμπ: https://www.youtube.com/watch?v=2dNwKIPV-3w
Το 1958 γυρίστηκε ακόμα μια ταινία με τον τίτλο Das Mädchen vom Moorhof στη Γερμανία από τον Gustav Ucicky, η οποία, αν κρίνουμε από το τρέιλερ, μοιάζει  με βουκολικό ειδύλλιο.
Είναι περίεργη αυτή η επιμονή με το φολκλόρ σε όλες τις μεταφορές του διηγήματος που έχω δει. Το ίδιο το κείμενο περιέχει ελάχιστα στοιχεία από τη ζωή στην επαρχία και τις συνήθειες των χωρικών. Πολύ μεγαλύτερο ρόλο παίζει η ψυχολογία των ηρώων, ο τρόπος που σκέφτονται και οι αποφάσεις που παίρνουν, ενώ υπάρχουν και πολλές χριστιανικές αναφορές.

Και μερικές αφίσες:

Tösen från Stormyrtorpet (1917)

Aysel Bataklı Damın Kızı (1934)

Das Mädchen vom Moorhof (1935):

Suotorpan tyttö (1940)

Tösen från Stormyrtorpet (1947)

Husmandstøsen (1952)

Das Mädchen vom Moorhof (1958)

Gösta Berlings saga (1924) του Mauritz Stiller

Ο πρωταγωνιστής Lars Hanson

Ο « θρύλος του Γαίστα Μπέρλινγκ» είναι μια κλασσική ταινία του βωβού κινηματογράφου, η πρώτη σημαντική ταινία της Γκρέτα Γκάρμπο, και η τελευταία που ο Μάουριτς Στίλλερ γύρισε στη Σουηδία.  Βρισκόμαστε στην επαρχία Värmland στις αρχές του 19ου αιώνα. Ο Γαίστα, είναι ένας νεαρός ιερέας που διώκεται από τη θέση του στην εκκλησία λόγω αλκοολισμού. Μαζί με άλλους αποτυχημένους άντρες ζει πλέον υπό την προστασία της πλούσιας «ταγματαρχίνας» μια ζωή ανεμελιάς και κραιπάλης, μέχρι που σκοτεινές δυνάμεις φέρνουν πλούτη και εξουσία σ'αυτόν και τους συντρόφους του.
Η ταινία βασίζεται στο ομώνυμο βιβλίο της Selma Lagerlöf, η οποία είναι σήμερα περισσότερο γνωστή για το θαυμαστό ταξίδι του Νιλσ Χόλγκερσον. Ο Γαίστα Μπέρλιγκ είναι ένας τυπικός χαρακτήρας στο σύμπαν της Λάγκερλεφ: είναι χαρισματικός και κερδίζει εύκολα την αγάπη αντρών και γυναικών, είναι όμως ταυτόχρονα αυτοκαταστροφικός και καταδικασμένος στην αποτυχία.

Η Ελίσαμπετ (Greta Garbo)παρηγορεί την Έμπα (Mona Mårtenson)

Η ταινία είναι σχετικά μεγάλης διάρκειας, περίπου 3 ώρες, και γι' αυτό προβλήθηκε το 1924 σε δυο ξεχωριστά μέρη. Η αφήγηση δεν είναι γραμμική, στην αρχή έχει ένα μεγάλο φλας μπακ, όπου περιγράφεται ο πρώτος τραγικός έρωτας του Γαίστα με την αθώα Έμπα. Παράλληλα γνωρίζουμε την κόμισσα Ελίσαμπετ, που έχει παντρευτεί το αδερφό της Έμπα και που σταδιακά θα ερωτευτεί κι αυτή το Γαίστα. Εκτός από τις ερωτικές περιπέτειες του πρωταγωνιστή, υπάρχει και η ιστορία της ταγματαρχίνας που έχει κερδίσει την περιουσία της από έναν εραστή της και που την καταδιώκει κατάρα της μητέρας της.

Γκρέτα Γκάρπμο (Ελίσαμπετ) και Γκέρντα Λούντεκβιστ (ταγματαρχίνα)

Σήμερα η ταινία είναι περισσότερο γνωστή ως το ντεμπούτο της Γκρέτα Γκάρμπο σε πρωταγωνιστικό ρόλο, στην εποχή της όμως ήταν μια ακριβή παραγωγή που απογοήτευσε τους κριτικούς, που μοιραία την συνέκριναν με το βιβλίο στο οποίο βασίζεται.  Έτσι παρατήρησαν ότι οι περίπλοκοι ήρωες του βιβλίου μεταλλάσσονται σε αρχετυπικούς ήρωες αμερικάνικης ταινίας. Πολλοί δυσαρεστήθηκαν από τις αλλαγές στην πλοκή, και ειδικά το χάπι εντ - και περισσότερο απ'όλους η ίδια η συγγραφέας. Οι κακές γλώσσες λένε μάλιστα ότι η Λάγκερλεφ προτιμούσε να σκηνοθετήσει την ταινία ο συμπατριώτης της Sjöström. Τα εφέ όπως το κυνήγι των λύκων και η πυρκαγιά θεωρήθηκαν αποτυχημένα. Γενικά  θεωρήθηκε μια «ταινία σαν τις δεκάδες άλλες που κυκλοφορούν σήμερα». Από τους ηθοποιούς μόνο η Gerda Lundequist που υποδύεται την ταγματαρχίνα πήρε ενθουσιώδεις κριτικές. Λίγοι, όπως η αναρχοσυνδικαλιστική εφημερίδα Arbetaren, είδαν στο πρόσωπο της Γκάρμπο μια νέα «ελπίδα για τον κινηματογράφο».

Η όμορφη Μαριάν, ο δεύτερος έρωτας του Γαίστα(Jenny Hasselquist)

Προσωπικά πιστεύω ότι οι περισσότερες αλλαγές είναι πετυχημένες και αναπόφευκτες στην μεταφορά ενός τόσο ιδιαίτερου μυθιστορήματος. Το χάπι εντ μου φαίνεται κλισέ, αλλά το τέλος του βιβλίου είναι ότι πιο ξενέρωτο έχω διαβάσει: ο Γαίστα παντρεύεται την Ελίσαμπετ, αλλά ο γάμος τους είναι μάλλον εικονικός, και μαζί αποφασίζουν μέσα από τη σκληρή δουλειά να εξιλεωθούν για τις αμαρτίες τους. Παρεμπιπτόντως η θανάσιμη αμαρτία της Ελίσαμπετ είναι απλά ότι ερωτεύτηκε το Γαίστα (χωρίς να το εκδηλώσει) ενώ ήταν παντρεμένη με άλλον..  Μπορεί το τέλος να είναι τόσο άθλια προτεσταντικό- δε ξέρω πως αλλιώς να το περιγράψω- αλλά το υπόλοιπο μυθιστόρημα είναι πολύ ενδιαφέρον, κάποια κεφάλαια του είναι καταπληκτικά γραμμένα, κι ο κόσμος που περιγράφει είναι ένας μαγικός κόσμος, με καταραμένους χαρακτήρες, με έναν μυστηριώδη άντρα με δαιμονικές δυνάμεις, με λύκους, αρκούδες και κοράκια, τρελούς εφευρέτες και μάγισσες που έχουν ξεμείνει απ' την εποχή του Θωρ, και με μια ζωντανή, άγρια και εκδικητική φύση. Όλα αυτά μοιραία χάνονται στην ταινία, η οποία ακολουθεί απλά τις κεντρικές ιστορίες αγάπης του πρωταγωνιστή.


Το 1989 προβλήθηκε από τη σουηδική τηλεόραση μια μινι σειρά 6 επεισοδίων που είναι πιο πιστή στο βιβλίο, και που επίσης είναι αξιόλογη.