Ο Οσάμα και τα κορίτσια που ντύνονται αγόρια

Η ταινία Osama (2003) του Siddiq Barmak φαίνεται ότι είναι η πρώτη ταινία που γυρίστηκε στο Αφγανιστάν μετά την πτώση των ταλιμπάν, με τη βοήθεια μάλιστα του Μαχμαλμπάφ. Περιγράφει την τραγική ιστορία ενός φτωχού κοριτσιού που για να θρέψει την οικογένειά του αναγκάζεται να μεταμφιεστεί σε αγόρι. Το κορίτσι είναι φτωχό, αλλά είναι κόρη γιατρίνας (ή νοσοκόμας), απλά οι ταλιμπάν απαγόρευσαν στις γυναίκες να δουλεύουν νόμιμα στα νοσοκομεία, και η μαμά δε βρίσκει δουλειά. Έτσι η γιαγιά σε μια απ' τις ωραιότερες σκηνές της ταινίας, προτείνει στην εγγονή της να ντυθεί αγόρι γιατί «ένας ξυρισμένος άντρας με γυναικεία ρούχα είναι ίδιος με γυναίκα, και μια γυναίκα με κοντά μαλλιά και αντρικά ρούχα είναι ίδια με άντρα». Ακολουθούν δυσάρεστες σκηνές όπου το κοριτσάκι, μεταμφιεσμένο πλέον σε αγόρι με το όνομα Οσάμα, κλαψουρίζει και υπακούει σε διαταγές.
Γενικά μου άρεσε η ταινία ειδικά στην αρχή, και ειδικά η σκηνοθεσία . Δυο πράγματα όμως με ενόχλησαν. Το πρώτο είναι η απεικόνιση των ταλιμπάν. Είναι κακοί, διεφθαρμένοι και διεστραμμένοι, και εμφανίζονται στο τέλος κάθε σκηνής, δυσκολεύοντας τη ζωή των «καλών». Δηλαδή πάει η μαμά στο νοσοκομείο, μπουκάρουν οι ταλιμπάν και πρέπει να κρυφτεί.. Γίνεται γάμος, μπουκάρουν οι ταλιμπάν και οι καλεσμένες πρέπει να φορέσουν στα γρήγορα τις μπούρκες. Δουλεύει το παιδί στο μπακάλικο, έρχεται ένας ταλιμπάν και το παίρνει με το ζόρι. Δεν είμαι οπαδός της ιδεολογίας τους, αλλά αυτό το μαύρο άσπρο αλλά και η επανάληψη του ίδιου μοτίβου κουράζει, και όπως και να το κάνουμε οι ταλιμπάν δεν ήταν η πηγή όλως των κακών, ούτε τόσο πανίσχυροι και πανταχού παρόντες, όπως αφήνει να εννοηθεί η ταινία.

Αλλά υπάρχει κι ένα θέμα, πιο πολύπλοκο, η παρουσίαση του κοριτσιού που μεταμφιέζεται σε αγόρι. Υπάρχει ακόμα μια ταινία με θέμα τη μεταμφίεση Αφγανής σε αγόρι για να βρει δουλειά, είναι η «Βροχή» του Ματζιντί. Η «Βροχή» και η «Οσάμα» έχουν ένα κοινό: δεν τα βγάζουν με τίποτα πέρα σαν άντρες, και ενώ η Μπαράν σώζεται χάρη στη βοήθεια ενός αυθεντικού αγοριού, την Οσάμα δεν τη σώζουν ούτε οι φιλότιμες προσπάθειες του μικρού φίλου της που έχει αναλάβει να την προστατεύει.
Φαίνεται ότι στο Αφγανιστάν υπάρχει το πατροπαράδοτο έθιμο των «μπατσά πος» σύμφωνα με το οποίο μια οικογένεια που δεν έχει ευλογηθεί με γιο (ή με αρκετούς γιους), ντύνει μια κόρη σαν αγόρι και το κορίτσι παίρνει τον κοινωνικό ρόλο του αγοριού, συνήθως μέχρι να μπει στην εφηβεία και να παντρευτεί. Το έθιμο αυτό φαίνεται να είναι αρκετά διαδεδομένο, αλλά έγινε παγκοσμίως γνωστό όταν μια Αφγανή βουλευτίνα «παραδέχτηκε» στους δημοσιογράφους ότι η μικρότερη κόρη της ζει σαν αγόρι: Η κυρία Azita Rafhat, δεύτερη σύζυγος του (άνεργου) ξαδέρφου της έκανε τέσσερις κόρες, και ο σύζυγος φαίνεται ότι ήταν έτοιμος να παντρευτεί για τρίτη φορά, μέχρι που η μετατροπή της μικρής του κόρης σε μπατσέ πος επέφερε την οικογενειακή γαλήνη. Ένα σύντομο ντοκιμαντέρ του BBC για την ευτυχισμένη αυτή οικογένεια, αλλά και για άλλες τέτοιες περιπτώσεις  μπορεί να δει κανείς εδώ: http://www.youtube.com/watch?v=TY9od2yuNVk (Εκτός των άλλων στο ντοκιμαντέρ φαίνονται και οι κυριλάτες γειτονιές της Καμπούλ, με τα μολ τους, τις πολυκατοικίες  και τις μοντέρνες κοπέλες που φοράνε κιτς δυτικότροπα ρούχα)
Επίσης μπορεί κανείς να διαβάσει μερικά (λίγα είναι η αλήθεια) άρθρα για το θέμα. Το πρόβλημα είναι ότι δεν έχω δει και πολλές σοβαρές πηγές, τα περισσότερα ρεπορτάζ απλά αναμασούν τα ίδια και τα ίδια, ακόμα και το άρθρο στη βικιπαίδεια μοιάζει πρόχειρα γραμμένο και όχι ιδιαίτερα έγκυρο.
Μερικά άρθρα που μου άρεσαν, και που μάλλον είναι οι πηγές για τα υπόλοιπα:
http://www.womensviewsonnews.org/2012/03/raising-daughters-as-sons-in-afghanistan/
http://www.nytimes.com/2010/09/21/world/asia/21gender.html?pagewanted=all


Η μεγάλη μου απορία είναι πώς αντέδρασαν οι ταλιμπάν σ'αυτή τη συνήθεια. Από τα λίγα που κατάφερα να βρω φαίνεται ότι μάλλον σκασίλα τους.. Αυτή η πρακτική υπήρχε για αιώνες και θα συνεχίσει να υπάρχει. Μάλιστα ενώ στις δυο ταινίες οι οικογένειες παίρνουν την απόφαση να μεταμφιέσουν τα κορίτσια τους επειδή βρίσκονται σε απόγνωση (δεν θα επιβίωναν αλλιώς), στα ρεπορτάζ οι γονείς ανέφεραν άλλους λόγους, αρκετά πιο μπανάλ, πχ οι «συγγενείς μας περιφρονούσαν που δεν είχαμε γιο», «κάποιος έπρεπε να βοηθά τον πατέρα στα ψώνια», «ο (πραγματικά αρσενικός) γιος μας καλό θα ήταν να έχει έναν αδερφό».. Οι συγγενείς και οι φίλοι ξέρουν την πραγματικότητα, αλλά ..δεν τρέχει και τίποτα.

Εντελώς τυχαία έπεσε πρόσφατα στα χέρια μου και ένα βιβλίο σε ηλεκτρονική μορφή, γραμμένο από μια νέα γυναίκα που οι συνθήκες την ανάγκασαν να προσποιηθεί ότι είναι αγόρι για περίπου 10 χρόνια. Είναι πολύ ωραίο και το συστήνω ανεπιφύλακτα, κυρίως επειδή περιγράφει πολύ ζωντανά και με περισσότερη ειλικρίνεια απ' ότι οι ταινίες τη ζωή στο Αφγανιστάν από τότε που άρχισε ο πόλεμος γύρω στο 90, μέχρι πρόσφατα. Και περιγράφει αρκετά πειστικά το μπέρδεμα του κοριτσιού με τις δυο ταυτότητές της. Δυστυχώς δε ξέρω αν κυκλοφορεί στο διαδίκτυο σε άλλη γλώσσα εκτός απ' τα καταλανικά, πάντως ο τίτλος του είναι El secret del meu turbant (Το μυστικό του τουρμπανιού μου) και το όνομα της κοπέλας είναι Nadia Ghulam.
Στο βιβλίο αυτό, όπως και στα ρεπορτάζ και στο ντοκιμαντέρ, τα κορίτσια δεν το έβαλαν κάτω με το πρώτο σκυλάκι που γάβγισε, ούτε χρειάστηκαν ένα αρσενικό να τις σώσει απ' τα αξεπέραστα εμπόδια της αγορίστικης ζωής. Τα κατάφεραν μόνες τους, τόσο καλά, που δεν ήθελαν να ξαναγυρίσουν στον παλιό τους ρόλο σαν γυναίκες.

Τέλος στο Αφγανιστάν υπάρχει κι ένα άλλο έθιμο πολύ πιο μελετημένο, των Bacha bazi , των αγοριών-σκλάβων που χορεύουν και τέλος πάντων ικανοποιούν και με άλλους τρόπους τα αφεντικά τους. Στην ταινία The Kite Runner βλέπουμε ένα τέτοιο αγόρι (φυσικά τα αφεντικά του είναι ταλιμπάν).

Άπειρη λοιπόν η ανθρώπινη ηλιθιότητα, και όσο ζω δεν παύει να με εκπλήσσει με την ποικιλομορφία της.